Spojrzenie wstecz

Instytut Psychiatrii i Neurologii został powołany rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 marca 1951 r. z inicjatywy grupy psychiatrów i neurobiologów, w tym Jerzego Konorskiego, wybitnego neurofizjologa. Instytut miał pełnić funkcje polskiego centrum promocji badań naukowych i klinicznych w dziedzinie chorób psychicznych i neurologicznych. Pierwszym dyrektorem został neurolog Zygmunt W. Kuligowski. Przez pierwsze 23 lata Instytut mieścił się w pawilonie na terenie Państwowego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Pruszkowie. Licząca 60 osób kadra pracowała w trudnych warunkach lokalowych. Działalność naukowa oparta była o psychiatryczne i neurologiczne oddziały kliniczne oraz zakłady i pracownie: neurofizjologii, biochemii, neuropatologii i organizacji ochrony zdrowia. Instytut zajmował się głównie wprowadzeniem metod fizjologicznych do badań klinicznych i upowszechnieniem koncepcji pawłowskich w medycynie. W 1973 r. Instytut został przeniesiony do nowych budynków w Warszawie przy Al. Sobieskiego, niedaleko Wilanowa. Otworzono nowe kliniczne i zakłady teoretyczne oraz pracownie. Badania objęły organizację psychiatrycznej i neurologicznej opieki zdrowotnej, genetykę, patogenezę i leczenie chorób afektywnych, zaburzenia nerwicowe, nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, psychofarmakologię, psychoterapię i neurochemię. Pod koniec lat 80-tych wprowadzono nowoczesne metody diagnostyczne oraz techniki badawcze w tym tomografię komputerową (CT) i rezonans magnetyczny (MRI). Zarazem Instytut pełnił funkcję szpitala psychiatrycznego i neurologicznego. W 1992 r. Instytut został mianowany Ośrodkiem Współpracującym ze Światową Organizacją Zdrowia w zakresie Badań Naukowych i Szkolenia w dziedzinie Zdrowia Psychicznego (WHO Collaborating Center for Research and Training in Mental Health).

Kształtowanie polityki zdrowia psychicznego

Szczególnie ważna była rola Instytutu w kształtowaniu ogólnokrajowej polityki zdrowia psychicznego. Instytut podjął zapoczątkowane jeszcze przed wojną prace nad ustawodawstwem psychiatrycznym, lecz dopiero po wielu latach, w 1994 roku “Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego” została uchwalona przez parlament. Instytut systematycznie monitoruje jej wdrażanie. W 1967 r. opracowano pierwszy całościowy program rozwoju lecznictwa psychiatrycznego w Polsce. W programie tym, znalazły się między innymi postulaty rozwoju szpitali, poradni zdrowia psychicznego, zakładów pracy chronionej, programu rehabilitacji. W kolejnym raporcie z 1980 roku położono nacisk na prawa pacjentów, w tym na respektowanie swobody kontaktów i tajemnicy korespondencji, dysponowanie pieniędzmi, prawo do częstszych kontaktów z rodziną, do korzystania z urlopów (przepustek), dostępu do prasy, radia, telewizji, książek. Specjalnie ważne było unormowanie zasad stosowania przymusu bezpośredniego wobec pacjentów. W zgodzie z panującymi trendami, zmierzającymi do rozwoju opieki psychiatrycznej opartej o zasady psychiatrii środowiskowej podjęto w latach dziewięćdziesiątych prace nad kolejną wersją programu psychiatrycznej opieki zdrowotnej (“Program Ochrony Zdrowia Psychicznego”). Przewiduje on daleko idące przekształcenie i modernizację lecznictwa szpitalnego poprzez rozwój sieci oddziałów przy szpitalach ogólnych, przy równoległym zmniejszaniu liczby łóżek w dużych szpitalach psychiatrycznych. Promocja zdrowia psychicznego i prewencja zaburzeń psychicznych są głównym celem programu.

Problematyka uzależnień

Problematyka społeczna, w szczególności polityka wobec alkoholu i narkomanii stanowi ważny element pracy Instytutu. Od 1976 r. na terenie Instytutu odbywały się zebrania zespołu ekspertów Stałej Komisji Rady Ministrów ds. Walki z Alkoholizmem, który opracował raport o problemach polityki w zakresie alkoholu. W raporcie poddano krytyce dotychczasowe działania ograniczające się głównie do leczenia i propagandy antyalkoholowej, rekomendując opracowanie spójnej, multidyscyplinarnej polityki wobec alkoholu, koordynującej działania i interesy różnych grup nacisku. Pracownicy Instytutu jako eksperci uczestniczyli w dyskusjach pomiędzy rządem a przedstawicielami “Solidarności” przy opracowywaniu nowych uregulowań prawnych. Rezultatem debaty była uchwalona w 1982 r., w okresie stanu wojennego, ustawa “O wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi”. W latach 80-tych nastąpiła reorientacja traktowania problematyki uzależnień. Promowana przez Światową Organizację Zdrowia perspektywa zdrowia publicznego zastąpiła dotychczasowe spojrzenie kliniczne. Instytut podjął na szeroką skalę badania socjologiczne, psychospołeczne i epidemiologiczne, nie zapominając o podejściu biologicznym. Do badań problematyki alkoholowej, które koordynował IPiN włączyło się blisko 100 placówek naukowo-badawczych z całej Polski. Nawiązano współpracę międzynarodową z placówkami naukowymi i organizacjami zajmującymi się problematyką uzależnień, dzięki której doświadczenia innych krajów znalazły zastosowanie w Polsce. Do końca lat 70-tych narkomania była w Polsce zjawiskiem marginalnym, choć notowano systematyczny wzrost liczby osób używających narkotyki domowej produkcji. Instytut opracował raport na temat sytuacji narkomanii i odegrał istotną rolę w przygotowaniu ustawy o zapobieganiu narkomanii (przyjęta w 1985 r.). Ustawa nie przewidywała penalizacji za posiadanie narkotyków i odbiegała w tym od legislacji przyjętej w innych krajach. Liberalny charakter ustawy, wbrew przewidywaniom, nie przyczynił się do wzrostu konsumpcji narkotyków, a narkomania nie została zepchnięta do podziemia. Pozwoliło to na wczesne zajęcie się HIV i AIDS oraz podjęcie spraw związanych z edukacją. Lata transformacji ustrojowych przyniosły wzrost spożycia alkoholu i rozpowszechnienie narkomanii. Instytut prowadzi badania epidemiologiczne i społeczne, których celem jest nie tylko monitorowanie zachodzących zmian, ale także ewaluacja prowadzonej polityki. W ostatniej dekadzie Instytut zajmuje się opracowywaniem i wprowadzaniem do praktyki programów ograniczania popytu na substancje psychoaktywne, w tym programów edukacyjnych, programów adresowanych do społeczności lokalnych, promocją programów ograniczania szkód (pierwszy w Polsce program metadonowy, badania nad programami wymiany igieł wśród narkomanów). Prowadzone badania i zgromadzone doświadczenia praktyczne miały istotne znaczenie przy opracowywaniu kolejnych ustaw. Ekspertyzy i opinie Instytutu wykonywane na zlecenie Ministerstwa Zdrowia, Kancelarii Sejmu i Senatu, Prezydenta RP, przyczyniły się do uchwalenia nie represyjnych zapisów w nowej ustawie “O przeciwdziałaniu narkomanii” (1997 r.) oraz do zapobieżenia nadmiernie liberalnym rozwiązaniom dotyczącym polityki wobec alkoholu w znowelizowanej ustawie “O wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi”.